Foto's die boekdelen spreken, maar verzwijgen encyclopedieën.

Omdat het NIW twee weken verdiende vakantie heeft genomen, ben ik eigenlijk ook vrij. Maar wat is vrij? Vandaag was ik voor de derde keer in een paar weken in Twente. Een keer voor een onthulling van een grafzerk, twee keer voor een lewaja-begrafenis en overmorgen wederom voor de jaarlijkse herdenking van de eerste razzia in Enschede. Ik moet mijn toespraak nog voorbereiden. Is dat lastig? Jaar-in jaar-uit spreek ik rond deze tijd ter herdenking aan de gruwelijke en zinloze willekeurige arrestatie van Joodse jongemannen. Keihard en volkomen weggerukt uit het normale dagelijkse leven. Ieder jaar dus, al tientallen jaren op dezelfde plaats, over hetzelfde onderwerp en voor nagenoeg hetzelfde publiek. En toch moet ik steeds in andere woorden dezelfde toespraak houden. En dat lukt! Hoe? Geen idee. Kennelijk krijg ik toch ieder jaar weer opnieuw een gedachte van Boven aangereikt. Hoewel? Enige dagen geleden kreeg ik een compliment voor een toespraak. Het compliment was echt goed bedoeld, maar voelde niet zo gezellig aan. “Uw toespraak van vandaag vond ik echt goed! Ik had dat niet verwacht”. Wat moet ik met zo’n compliment, speciaal als er nog eens aan wordt toegevoegd dat het niet verkeerd bedoeld was en dat het best wel te begrijpen is dat de boodschap van mijn toespraken vaak dezelfde is en dat ik, de spreker, daar natuurlijk niets aan kan doen. Ik vond het wel leuk om te zien hoe de complimenteerder zich suf verontschuldigde om zijn ietwat sukkelig geuite compliment te herstellen. Wat hij had moeten doen toen hij merkte iets minder slim te hebben geuit? Zwijgen! Want in een vlek moet je nooit gaan wrijven.

Woorden.

Foto’s.

Vorige week was ik aanwezig bij de opening van een fototentoonstelling genaamd: Survivors – Faces of life after de Holocaust. Gezichten, een tentoonstelling van uitsluitend gezichten. Gezichten kunnen verbergen, verraden, uitstralen, weergeven en soms ook kunnen gezichten meerdere gezichten hebben en boekdelen spreken of de afschuwelijke en onbeschrijfelijke kwellingen verzwijgen. Zo liep ik door de tentoonstelling. Ieder gezicht vertelde een onmenselijke geschiedenis en verraadde wat mensen elkaar kunnen aandoen. Maar ook zagen we dat sommige gezichten ondanks alles, echt hadden overleefd. Dat ze een gigantische kracht verborgen, zodat het leed, de gaskamers, de hel van Auschwitz, van Sobibor, van Mauthausen, van Theresienstadt, van … en van…nog nauwelijks te zien waren. Nauwelijks, want toch meende ik het gigantische lijden te kunnen bespeuren en te voelen in alle gelaatsuitdrukkingen. Maar misschien, zo sprak ik tegen mezelf, misschien ben ik de enige die dat ziet, misschien is het wel echt onzichtbaar en zie ik het leed omdat ik geloof dat het onmogelijk is om de hel van Auschwitz te overleven, wellicht wel bij hoge uitzondering fysiek, maar zeker niet geestelijk. Want, zo meen ik, als een mens ongeschonden uit de gaskamer komt, dan bestaat er voor hem geen vóór en geen na de oorlog, want die oorlog houdt voor hem nooit op. En daarom vertoonde ieder gezicht een soms bijna onzichtbare beroering, in mijn optiek.

Gezichten! Onze minister Grapperhaus hield een indrukwekkende toespraak bij de opening van die tentoonstelling. Een oprechte betrokkenheid straalde van zijn gezicht af. Met zo’n minister mag speciaal de Joodse gemeenschap zich gelukkig weten. Hij analyseerde het gezicht van de moordenaar Eichmann en zag in het gezicht van de nazibeul twee kanten. De ene kant oogde ongeschonden en menselijk, de andere helft verraadde zijn ware aard. Bij deze nazi was er dus van zijn gezicht te lezen een misleidend goed en een beestachtig kwaad. Bij de 75 overlevenden waren er ook twee kanten aan een en hetzelfde gezicht: pijn en optimisme, dood en leven, verleden en toekomst, maar geen greintje kwaad.

Hoe ik deze imponerende tentoonstelling wil samenvatten in een paar woorden?

“Foto’s spreken boekdelen, maar verzwijgen encyclopedieën”

Gedurende de coronatijd houdt Opperrabbijn Jacobs een dagboek bij voor het Joods Cultureel Kwartier. NIW publiceert deze bijzondere stukken op https://niw.nl/category/dagboek/